Η Αρχαιοελληνική Τέχνη ως Θεραπεία της Ψυχής
του Γιάννη Σπυρόπουλου
Η αρχαιοελληνική τέχνη, με την αίσθηση του μέτρου και της αρμονίας που τη διακρίνει, προκάλεσε το θαυμασμό της ανθρωπότητας για την αισθητική της τελειότητα. Ακριβώς γι’ αυτά της τα χαρακτηριστικά, εκτός από ίαση των οφθαλμών από την κακογουστιά που μας περιβάλλει, προσφέρεται σήμερα –μέσα από μια νέα προσέγγιση– και για την ίαση της ψυχής από την αμετροέπεια των σύγχρονων κοινωνιών.
Τα τελευταία δύο χρόνια υπάρχουν κάποιοι κύκλοι πρωτοποριακών ζωγράφων, θεωρητικών της τέχνης, ψυχολόγων και ψυχιάτρων, που επιδιώκοντας να θεμελιώσουν νέες αφετηρίες για τη θεραπεία της ψυχής, ανταλλάσσουν θέσεις και ιδέες, μέσα από το ηλεκτρονικό ταχυδρομείο και το Διαδίκτυο.
Οι συζητήσεις και οι ζυμώσεις –που βρίσκονται σε ερευνητικό ακόμα στάδιο– αφορούν τους σκοπούς και τους ορίζοντες της αρχαιοελληνικής ζωγραφικής, καθώς και τη δυνατότητα χρησιμοποίησής της ως θεραπευτικής μεθόδου, σαν ένα είδος δηλαδή «εικαστικής ψυχοθεραπείας». Στόχος της καινούριας τάσης είναι όχι μόνο μια μεταβολή προσανατολισμού, που θα επέτρεπε στους καλλιτέχνες να υπερβούν τα όρια της «καλλιτεχνικής αισθητικής», αλλά και η δημιουργία νέων δυνατοτήτων για την ιατρική έρευνα.
ΜΕΡΙΚΑ ΚΑΙΡΙΑ ΕΡΩΤΗΜΑΤΑ
Ο Κλασικός Μεταμοντερνισμός, όπως έχει ονομασθεί το καινούριο αυτό κίνημα, οδηγεί αναπόφευκτα στην ανάγκη επαναδιατύπωσης ορισμένων βασικών εννοιών που αφορούν όχι μόνο το νόημα της κλασικής ζωγραφικής αλλά και την ίδια τη σχέση του ανθρώπου με τον κόσμο. Ποιο είναι, για παράδειγμα, το νόημα της ψυχολογικής θεραπείας; Περιορίζεται στην επαναπροσαρμογή στο κοινωνικό γίγνεσθαι ενός ατόμου που οι τραυματικές του εμπειρίες το είχαν οδηγήσει σε απόσυρση και σε ακραίες συμπεριφορές, ή θέτει σαν θέμα και την υγεία των οικογενειακών και κοινοτικών θεσμών;
Από την άλλη πλευρά, όσον αφορά την τέχνη, υπάρχει, ή πρέπει να υπάρχει, κάποια ηθική, μια αναζήτηση ποιότητας και μια πνευματική διάσταση στην τέχνη, ή μήπως το δόγμα της απόλυτης ελευθερίας δικαιώνει την κάθε είδους καλλιτεχνική έκφραση, αδιάφορα από το περιεχόμενό της; Αν πάλι υπάρχει κάποιος σκοπός στην τέχνη τότε ποιος είναι αυτός; Ποιο ρόλο μπορεί να παίξει η αρχαιοελληνική ζωγραφική στη θεραπεία του ατόμου αλλά και της ίδιας της κοινωνίας;
Η ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΙΚΗ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ ΣΗΜΕΡΑ ΚΑΙ ΧΘΕΣ
Σήμερα αντιμετωπίζουμε το καλλιτεχνικό έργο περισσότερο ως έκφραση ενός υποκειμενικού ψυχισμού. Ο ποιητής ή ο ζωγράφος, σύμφωνα με τις αντιλήψεις που επεκράτησαν μετά το 18ο αιώνα, επεξεργάζεται απλά τις εντυπώσεις και τις παρατηρήσεις που του προσφέρει η ζωή, προσθέτει σε αυτές τις προσωπικές του ιδέες και δημιουργεί ελεύθερα μια υποκειμενική πραγματικότητα. Υλοποιείται έτσι εκ του μη όντος ένας φανταστικός κόσμος προσώπων, καταστάσεων και ψυχικών γεγονότων που θεωρείται δημιουργικός και πρωτότυπος και που αντανακλά την ιδιορρυθμία του κάθε καλλιτέχνη.
Ο αρχαίος Έλληνας αντίθετα, και αυτό φαίνεται ξεκάθαρα μέσα από την Ποιητική του Αριστοτέλη, έδινε μεγαλύτερη σημασία στο αντικείμενο που ενδιαφερόταν να απεικονίσει, στο ίδιο το έργο ως αυθύπαρκτη οντότητα και όχι στην προσωπικότητα του καλλιτέχνη. Το καλλιτεχνικό έργο δεν εμφανιζόταν ως μια χυδαία προέκταση του «Εγώ» του οποιουδήποτε θνητού δημιουργού.
Τα παθολογικά παραληρήματα των σύγχρονων στιχουργών ή η χαοτική έκφραση της δυστυχίας και του πάθους μέσα από χρωματικές συνθέσεις θα θεωρούνταν από τους αρχαίους σαν κάτι παιδαριώδες και βέβηλο.
Στην αρχαϊκή ιδιαίτερα τέχνη το «Εγώ» του καλλιτέχνη ήταν επουσιώδες. Αυτό που είχε σημασία ήταν το ίδιο το έργο, που θεωρείτο ένα αυθυπόστατο κομμάτι ζωής και αποτελούσε ένα κομμάτι της αυθύπαρκτης Φύσης. Ουσιαστικά ο καλλιτέχνης, αντί να προβάλει την προσωπικότητά του, αναπαριστούσε την τελειότητα του Ένθεου Κόσμου, ενός κόσμου θεών που, μέσω της επιστήμης και της έρευνας, προσπαθούσε να ανακαλύψει και να βιώσει.
ΕΙΚΑΣΤΙΚΗ ΘΕΡΑΠΕΙΑ
Η ελευθερία προσωπικής έκφρασης του κάθε ανθρώπου μέσω της ζωγραφικής είναι φυσικά απαραβίαστη. Κάθε άτομο έχει το αναφαίρετο δικαίωμα να αποδίδει τα προσωπικά του βιώματα στον καμβά, στο χαρτί ή σε οποιοδήποτε άλλο εκφραστικό μέσο έχει επιλέξει.
Η Εικαστική Θεραπεία (Art Therapy), όπως τουλάχιστον διαμορφώθηκε στους τελευταίους δύο αιώνες, στηρίζεται ακριβώς σε αυτήν την αρχή. Ο άνθρωπος απελευθερώνεται από τις υπαρξιακές του ανησυχίες ή τα προσωπικά του προβλήματα, εκτονώνοντας την ένταση και τους φόβους του μέσω της ζωγραφικής. Με παρόμοιο τρόπο, άλλοι άνθρωποι προτιμούν να εκφραστούν μέσα από τη συγγραφική δραστηριότητα, τη γλυπτική ή τη μουσική.
Είναι όμως αρκετό το δικαίωμα της αυθόρμητης καλλιτεχνικής έκφρασης και του μοντέρνου πειραματισμού για να οριοθετήσει κάποιος τους ορίζοντες και τους πνευματικούς στόχους μιας τέχνης; Μπορεί δηλαδή να θεωρηθεί η ζωγραφική, η γλυπτική, η ποίηση ή η αρχιτεκτονική απλά ως ένα σύνολο προσωπικών εκφράσεων ενός ανθρώπου ή μιας ομάδας καλλιτεχνών, σε μια ορισμένη χρονική περίοδο, ή μήπως υπάρχουν και ορισμένοι άλλοι παράγοντες τους οποίους θα πρέπει να λάβουμε υπόψη; Μήπως υπάρχει μια μεγάλη σύγχυση ανάμεσα στους ορίζοντες της «εικαστικής τέχνης» και της «εικαστικής ψυχοθεραπείας»;
Όπως είναι γνωστό, κάθε μορφή ή χρωματική απόδοση ενός ζωγραφικού πίνακα εμπεριέχει νοήματα, αξίες και υποσυνείδητα μηνύματα που διαμορφώνουν, διαφοροποιούν και επηρεάζουν τη διάθεση και γενικότερα την ψυχοσύνθεση του κάθε παρατηρητή. Η τέχνη επηρεάζει τον άνθρωπο που τη βλέπει ή την ακούει, του δημιουργεί προδιαθέσεις και υποβάλλει σε δράση, σύμφωνα με τα μηνύματα που εμπεριέχει. Η διαρκής προβολή πορνογραφικών εικόνων, για παράδειγμα, σε παιδιά και εφήβους επηρεάζει με συγκεκριμένο τρόπο τον ψυχισμό τους και διαμορφώνει συμπεριφορές και κοινωνικά πιστεύω.
Από την άλλη πλευρά, κάτι παρόμοιο συμβαίνει όταν η μοναδική εικονογραφία που βλέπει για χρόνια ένα παιδί που ζει σε κλειστό περιβάλλον είναι εικονογραφήσεις από σκηνές της Παλαιάς Διαθήκης. Και στην περίπτωση αυτήν ο ψυχισμός του παιδιού διαμορφώνεται με καθορισμένες αρχές και τρόπους.
Και από τα δύο αυτά παραδείγματα γίνεται εύκολα κατανοητό ότι η τέχνη μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως προπαγάνδα για να στηρίξει ιδέες και συναισθήματα και να οδηγήσει έμμεσα σε νοητικές συλλήψεις και πράξεις. Βλέπουμε δηλαδή ότι η εικόνα μπορεί και συμβάλλει στη διαμόρφωση χαρακτήρων και δεν περιορίζεται απλά σε μια αισθητική απόλαυση.
Η ΘΕΡΑΠΕΥΤΙΚΗ ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΑ
Στην εικαστική ψυχοθεραπεία η ζωγραφική χρησιμοποιείται, πράγματι, ως μια τεχνική εκτόνωσης του υποκειμενικού συναισθήματος, διευκολύνοντας το άτομο να μιλήσει για συναισθήματα και σκέψεις που πριν φάνταζαν δύσκολα και μπερδεμένα. Αυτό είναι απόλυτα φυσικό, καθώς η εικόνα, ως μέσο έκφρασης, είναι κάτι πιο πρωτόγονο από τη λεκτική επικοινωνία.
Όταν το παιδί γεννιέται δεν ξέρει να μιλήσει. Οι πρώτες αναμνήσεις είναι από το τι έχει δει, τι έχει ακούσει και τι έχει αισθανθεί με την αφή. Η εικαστική απόδοση, δίνοντας έκφραση στο ανέκφραστο –αυτό που φάνταζε νωρίτερα μπερδεμένο και χαοτικό–, βρίσκεται όχι μόνο πιο κοντά στο υποσυνείδητο, αλλά και βοηθάει να το εκφράσουμε με τη μορφή μιας εικόνας – ως κάτι απτό και ορατό. Αυτό από μόνο του είναι λυτρωτικό.
Από την άλλη πάλι πλευρά, όταν είμαστε λυπημένοι ή στενοχωρημένοι, έχουμε ανάγκη να αποτινάξουμε τα αρνητικά συναισθήματα με ένα σχετικά ανώδυνο και δημιουργικό τρόπο. Χρησιμοποιώντας καμβά, χαρτί ή κάποιο μουσικό όργανο, τα συναισθήματα αυτά δεν μένουν στο υποσυνείδητο για να υφάνουν επικίνδυνες καταστάσεις, όπως π.χ. σωματικά προβλήματα, αλλά εξωτερικεύονται.
Τι συμβαίνει όμως μετά την ολοκλήρωση αυτής της θεραπευτικής διαδικασίας; Το άτομο, έχοντας εκφράσει τα καταπιεσμένα κομμάτια της προσωπικότητάς του και έχοντας συνειδητοποιήσει τους μηχανισμούς ψυχολογικής καταπίεσης, είναι έτοιμο να επανενταχθεί με πιο υγιείς βάσεις στον κοινωνικό του περίγυρο. Ποιος είναι όμως ο ευρύτερος κοινωνικός περίγυρος;
Σήμερα, ζούμε σε ένα σφαιρικά διασυνδεδεμένο κόσμο, όπου αλληλεξαρτώνται όλα τα βιολογικά, ψυχολογικά, κοινωνικά και περιβαλλοντικά φαινόμενα. Ζούμε βυθισμένοι στο πλέγμα μιας περίπλοκης και πολυδιάστατης κρίσης με διανοητικές, ηθικές και πνευματικές διαστάσεις. Μπορούμε να παρατηρήσουμε καθημερινά τις εκδηλώσεις της: πληθωρισμός, ανεργία, ενεργειακή κρίση, κρίση υγειονομικής περίθαλψης, μόλυνση και άλλες περιβαλλοντολογικές καταστροφές, επικίνδυνη ανάπτυξη της βίας και του εγκλήματος και άλλα παρόμοια.
Έτσι ο άνθρωπος που έχει θεραπευτεί, μετά την ολοκλήρωση του πρώτου αυτού σταδίου της θεραπευτικής διαδικασίας, ξαναβρίσκεται αντιμέτωπος όχι μόνο με τις οικογενειακές δομές και καταπιέσεις αλλά και με μια γενικότερη κρίση αντιλήψεων που τον επηρεάζει ποικιλοτρόπως στη διαμόρφωση των σκέψεων, των αντιλήψεων και των αξιών του.
Αυτό που είναι αναγκαίο μετά την «κάθαρση» των συσσωρευμένων εντάσεων του παρελθόντος και του προσωπικού υποσυνείδητου, είναι η μετατροπή αυτή καθαυτή του δικτύου των σχέσεων ανάμεσα στον υποκειμενικό και τον αντικειμενικό κόσμο. Κάτι τέτοιο ισοδυναμεί με βαθιές αναμορφώσεις, σε φαντασιακό τουλάχιστον επίπεδο, των κοινωνικών θεσμών, των αξιών και των ιδεών.
Το επόμενο συνεπώς στάδιο της «θεραπευτικής» διαδικασίας θα έπρεπε να είναι η απελευθέρωση του «θεραπευόμενου» από την παρακμειακή προσκόλληση σε έμμονες ιδέες, ρόλους και απολιθωμένα πρότυπα συμπεριφοράς. Στο σημείο αυτό υπεισέρχεται η αξία της πολιτιστικής παράδοσης, που μας βοηθάει να απαλλάξουμε την οπτική μας από το αδιέξοδο της εστίασης στις αρχές του 21ου αιώνα και να αγκαλιάσουμε με το βλέμμα μας μια εξελικτική ροή που περιλαμβάνει χιλιάδες χρόνια Ιστορίας.
ΤΟ ΑΡΧΑΙΟΕΛΛΗΝΙΚΟ «ΜΕΤΡΟ»
Οι αρχαίοι Έλληνες πίστευαν ότι, πέρα από την υποκειμενική αντίληψη της ομορφιάς που σχετίζεται με το πολιτιστικό επίπεδο, την εκπαίδευση και την ιδιαιτερότητα του καθενός, υπάρχει και μια αντικειμενική ομορφιά, την οποία αντιλαμβάνεται άμεσα όποιος έρχεται σε επαφή μαζί της.
Σε αντίθεση λοιπόν μ’ εμάς, οι πρόγονοί μας θεωρούσαν ότι η ζωγραφική, η γλυπτική, η ποίηση ή η αρχιτεκτονική δεν είναι απλά σύνολο προσωπικών εκφράσεων ενός ανθρώπου ή μιας ομάδας καλλιτεχνών, αλλά ότι πράγματι υπάρχει μια αντικειμενική, κρυμμένη ομορφιά στις δομές της Φύσης αλλά και τις μορφές που δημιουργούμε. Η ομορφιά αυτή είναι οι σωστές αναλογίες, το μέτρο και η αρμονικότητα ανάμεσα στα διακριτά μέρη ενός ενιαίου όλου, με άλλα λόγια οι παγκόσμιοι μαθηματικοί νόμοι της Αρμονίας που διέπουν το Σύμπαν.
Ο Σωκράτης, στην Πολιτεία του Πλάτωνα, λέει ότι η γεωμετρία και τα ιερά μαθηματικά αποκαλύπτουν τον τρόπο που η Φύση αποτυπώνει τις δικές της αρχιτεκτονικές δομές, αναγκάζοντας την ψυχή να αντικρίσει την ουσία των όντων. Τα γεωμετρικά σχήματα, οι ιεροί μαθηματικοί λόγοι και οι αναλογίες που ιστορικά αποτυπώθηκαν στην αρχιτεκτονική, τη ζωγραφική και τη μουσική, έλκουν την ψυχή προς την Αλήθεια.
Σύμφωνα με την πλατωνική άποψη, ο αισθητός, «αντικειμενικός» κόσμος είναι το ατελές αντίγραφο του κόσμου των Ιδεών. Οι Ιδέες παραμένουν άφθαρτες, αμετάβλητες και αιώνιες, ελεύθερες από τη ροή του αδιάκοπου γίγνεσθαι της θνητής μας πραγματικότητας.
Στόχος του καλλιτέχνη είναι λοιπόν να κατανοήσει και εν συνεχεία να παραστήσει όσο το δυνατόν πληρέστερα την αόρατη αρμονία των Ιδεών και το εσωτερικό μαθηματικό κάλος που εκφράζεται με τη χρυσή τομή, τα πυθαγόρεια συστήματα των ορθών λόγων, την κρυφή σύνδεση των αναλογιών ανάμεσα στην αρχιτεκτονική και το ανθρώπινο σώμα κ.ο.κ.
Πώς θα μπορούσε όμως να βοηθήσει αυτή η αντίληψη της «αντικειμενικής ομορφιάς» στην ψυχοθεραπεία σήμερα; Με ποιον τρόπο η επανακατανόηση της αρμονίας, του μέτρου, των κοσμικών ρυθμών και της σωστής δόσης αναλογίας των αντιθέτων που επιτυγχάνεται με τη δυναμική ισορροπία ανάμεσα σε δυο άνισα μέρη, θα βοηθούσε πρακτικά τον θεραπευόμενο;
Όπως ήδη αναφέραμε, στην Αρχαία Ελλάδα, όπως άλλωστε και στους περισσότερους αρχαίους πολιτισμούς, κάθε άγαλμα, πίνακας, αρχιτεκτονικό οικοδόμημα ή άλλου είδους έργο τέχνης επεδίωκε να μεταβιβάσει ένα νόημα που υπερέβαινε την ορατή μορφή της κατασκευής του.
Οι μελέτες των εθνολόγων, των ανθρωπολόγων, των ψυχαναλυτών και των θρησκειολόγων έχουν προσφέρει το αναγκαίο αποδεικτικό υλικό για τη νοοτροπία των αρχαϊκών κοινωνιών. Έχει πλέον καταδειχτεί ότι την εποχή εκείνη η πληρότητα μιας λογικής σκέψης και η αναζήτηση της βαθύτερης αντίληψης, που θεμελιώνει αυτήν ακριβώς τη λογική, αποτελούσε ένα από τα βασικά και αμετάβλητα χαρακτηριστικά της τέχνης.
Στόχος της εικαστικής έκφρασης ήταν να οργανώσει τα σύμβολα της ένθεης Φύσης σε όλους τους τομείς της εκδήλωσης –κοσμικούς, γεωμετρικούς, αριθμητικούς, ψυχολογικούς και ποιητικούς. Στην πραγματικότητα η αρχαιοελληνική τέχνη είναι οπτικοποίηση της θρησκευτικής κοσμοαντίληψης των αρχαίων Ελλήνων και δεν μπορεί να νοηθεί χωρίς αυτήν.
Τι σημαίνει αυτό; Σημαίνει ότι μέσω των αισθητών μορφών διαμορφώνεται ο τρόπος του εικονοπλαστικού σκέπτεσθαι και οι διάφορες ιδεατές αξίες, διοράσεις και νοήματα περνούν στην καθημερινή πραγματικότητα.
ΟΙ ΠΑΡΑΜΕΤΡΟΙ ΤΗΣ ΕΥΤΥΧΙΑΣ
Έτσι, κατανοώντας, μέσα από τη μελέτη, τη συνταύτιση και την πρακτική, τις μορφολογικές αναζητήσεις των αρχαίων Ελλήνων οικοδόμων, αρχιτεκτόνων και καλλιτεχνών –και μέσα από κριτήρια αισθητικά, λειτουργικά, διακοσμητικά και κατασκευαστικά– ο «θεραπευόμενος» συνταυτίζεται με έννοιες όπως το μέτρο, ο ρυθμός, η αρμονία, το φως, η αλήθεια, η δύναμη κ.λπ., με αποτέλεσμα να μαθαίνει να τις αναγνωρίζει σαν γενικότερη αίσθηση στη ζωή του.
Μέσα σε αυτό το θεραπευτικό πλαίσιο, η «θεραπευτική» πορεία θα μπορούσε να στηριχτεί στις εξής παράλληλες και συμπληρωματικές γραμμές:
α) Μια διανοητική αλλά και βιωματική πορεία κατανόησης της βαθύτερης «ενότητας» της Φύσης, που θα βοηθούσε να αποτυπωθούν η κρυμμένη αρμονία στις δομές και τις μορφές που δημιουργεί.
β) Μια σειρά από ασκήσεις που στόχο έχουν να διευρύνουν τα όρια του συστήματος αξιών μας μέσω της συνταύτισης με αρχετυπικές εικόνες και διοράσεις.
γ) Την καλλιέργεια μιας πνευματικής στάσης μέσω της ζωγραφικής.
Μέσα από αυτές τις τρεις προσεγγίσεις, ο «θεραπευόμενος» όχι μόνο θα προχωρήσει στο δρόμο της πνευματικής ανάπτυξης, αλλά και θα εξοικειωθεί με την έννοια της κάθαρσης (με την αρχαιοελληνική του όρου έννοια) της ίδιας της κοινωνίας στην οποία ζει. Και αυτό ίσως είναι και το πιο σημαντικό κομμάτι για την επιβίωση, την αρμονία και την ευτυχία του εξωτερικού αλλά και του εσωτερικού κόσμου.
WHO IS WHO
Ο ΓΙΑΝΝΗΣ ΣΠΥΡΟΠΟΥΛΟΣ έχει σπουδάσει ζωγραφική και θέατρο ενώ έζησε για μεγάλο χρονικό διάστημα στην Ιαπωνία και στην Ινδία. Ασχολήθηκε ιδιαίτερα με την έρευνα προχριστιανικών πολιτισμών και την κοσμοαντίληψη της προϊστορικής και Αρχαίας Ελλάδας. Ζει και εργάζεται στην Αθήνα.
Το κείμενο αυτό πρωτοδημοσιεύτηκε στο ABATON 40
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου